Убсунур соҡоро (ҡурсаулыҡ)
Убсунурская котловина | |
---|---|
Категория МСОП — Ia (Ҡәтғи тәбиғи резерват) | |
Төп мәғлүмәт | |
Майҙаны | 925136,4 га |
Нигеҙләнгән ваҡыты | 24 ғинуар 1993 йыл |
Урынлашыуы | |
50°38′47″ с. ш. 93°11′50″ в. д.HGЯO | |
Яҡындағы ҡала | Кызыл |
ubsunurtuva.ru | |
![]() |
«Убсунур соҡоро» — дәүләт тәбиғәт биосфера ҡурсаулығы. Рәсәй Федерацияһының Тыва республикаһындағы ҡурсаүлыҡ рәсәй федерацияһы. «Убсунур соҡоро» Рәсәй-монгол сиктәрендәге ЮНЕСКО-ның бөтә донъя мираҫы объекты (дөйөм майҙаны — 898 064 га)[1].
Ҡурсаулыҡ Көньяҡ Себер Убсунур соҡоронда Убсу-Нур тоҙло күле янында урынлашҡан.
Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы «Убсунур соҡоро»1993 йылдың 24 ғинуарында булдырылған. 1997 йылда ҡурсаулыҡҡа биосфера статусы бирелгән.
Ҡурсаулыҡ майҙаны — 323 198,4 га[2]. Территорияһы 9 айырым участканан (кластерҙарҙан) тора:
- Арысканныга — 15000 гектар (Географик координаталары: 50°08' — 50°54' 94 СШ һәм°25' — 94°38' ВД.)
- Кара-Холь — 122 451 га
- Монгун-Тайга — 15 890 га (Географик координаталары: 50°45 — 50°СШ 29, 94°23 — 95°35 ВД.)
- Орук-Шинаа — 28 750 га
- Улар — 18 000 га (Географик координаталары: 50°18' — 50°31' СШ һәм 92°20' — 95°50' ВД.)
- Убсу-Нур — 4490 г (Географик координаталары: 48°15' — 51°09' СШ һәм 90°40' — 98°50' ВД.)
- Хан-Дээр — 112 917,4 га (Географик координаталары: 51°39' — 52°15' СШ, 90°00' — 92°15' ВД.)
- Цугээр-Элс — 4900 га (Географик координаталары: 49°45' — 50°29' 94 СШ һәм°45' — 95°35' ВД.)
- Ямаалыг — 800 га
Район климаты континенталь. Йыллыҡ уртаса температура ғинуарҙа иң түбән тура килә. Иң эҫе айы-июль. Йыллыҡ яуым-төшөм һаны 150 мм тәшкил итә, тауҙарҙа күпкә юғары. Бөтә соҡорҙоң төп үҙенсәлеге булып Ерҙең уртаса бүлкәтендәге барлыҡ ландшафттарҙың да булыуы тора. Бында Евразияның иң төньяғындағы ярымсүллеге таралған (50° с. ш.). Ҡурсаулыҡ Алтай-Саян төбәгендәге ҡурсаулыҡтар һәм милли парктар ассоциацияһына инә.
Тарих[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Убсунур соҡоро Рәсәйҙең Бөтә донъя мираҫының икенсе исемлегенә (беренсе булып кеше аяғы баҫмаған Коми урманы) индереүгә Үҙәк Азияның кеше аяғы баҫмаған һыу айырғысы булараҡ тәҡдим ителгән. Унда 40 000-гә тиклем археологик ҡаҙыүҙар алып барылмаған ҡурғандар һәм күсмә ҡәбиләләрҙең, скифтар, боронғо төркиҙәр һәм һундарҙың[3] ҡурғандары бар. Был номинацияға Тыва республикаһы һәм Монголия тарафынан тәҡдим ителгән. Уның эсенән 75 000 км² урман һәм дала һәм мәҙәни һәм тәбиғи мираҫ инә.
1998 йылда «Убсунур ҡурсаулығы» Халыҡ-ара биосфера ҡурсаулығы статусына лайыҡ була. Был себер ҡарағайын һәм себер шыршыһын һаҡлауға йүнәлтелгән беренсе аҙым була[4].
Экология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡурсаулыҡтың урынлашыуы Үҙәк Азия ҡатмарлы экосистемаһының иң ҡыҙыҡлы күренеше булып тора. Ҡурсаулыҡ майҙаны 1 853,5 068 (10 688,535 км²) гектар тәшкил итә [2]. Был ер үҙ эсенә боҙлоҡ, тайга, сүл, альп тауҙарындағы тундра, альп болондары, ҙур тау тайгаһын ала. Шулай уҡ урманлы дала, урманһыҙ дала , ярымсүллек, ҡом дюналарын да үҙ эсенә алып тора. Был иҫ киткес матур һәм күп төрлө тәбиғи мөхитен булдыра.
![](http://chped.net/https/upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Uncia_uncia.jpg/220px-Uncia_uncia.jpg)
Ҡурсаулыҡ территорияһында күп төр ҡоштар бар. Ҡурсаулыҡ фаунаһында яҡынса 80 төр һөтимәрҙәр иҫәпләнә Төп төрҙәре - тау, тайга һәм тундрала йәшәүсе ирбис, алтай улары, марал, һеләүһен, росомаха. Дала төрҙәре — монгол һабан турғайы, торна, йомран, туғаҙаҡ һәм песчанка. Ҡурсаулыҡ һаҡланған территория булып тора, бында башҡа ерҙәрҙә һаҡланмай юҡҡа сыҡҡан күп кенә төрҙәрҙе осратырға мөмкин.
Бөтә донъя мираҫы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡурсаулыҡтың 7 участкаһын (кластерҙары) 2003 йылдан бер алып № 769rev ЮНЕСКО бөтә донъя мираҫының «Убсунур соҡоро» (Рәсәй—Монголия) булып тора.
Топографик картаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Карта бите M-45-XII Кара-Холь. Масштаб: 1 : 200 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Монгун-Тайга
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ UNESCO. World Heritage List. Uvs Nuur Basin.
- ↑ 2,0 2,1 Необходимо задать параметр
url=
в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметрtitle=
в шаблоне {{cite web}}. [ ] . - ↑ Russia's First World Heritage Site . Дата обращения: 31 декабрь 2006. Архивировано 11 март 2012 года.
- ↑ Southern Siberia Hotspot in the Taiga . Tiaga News (1998). Дата обращения: 5 февраль 2008. Архивировано 16 август 2000 года. 2000 йыл 16 август архивланған.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Курбатская С. С. Динамика экосистем степей и полупустынь Убсунурской котловины // Глобальный мониторинг и Убсунурская котловина: тр. IV междунар. симпоз. — М., 1996. — С. 23-26.
- Курбатская С. С. Степные экосистемы Убсунурской котловины — природной биосферной лаборатории. Метод функциональной экологии. — Кызыл: РИО ТувГУ, 2001. — 104 с.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Википедия:Cite web (некорректное использование: не указан url)
- Википедия:Cite web (некорректное использование: не указан title)
- Википедия:Cite web (заменить webcitation-архив: deadlink no)
- Категория МСОП Ia
- Алфавит буйынса махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре
- 1993 йылда барлыҡҡа килгән махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре
- ПРО:ГЕО:Последняя правка: более года назад
- 1993 йылда барлыҡҡа килгәндәр
- Рәсәй ҡурсаулыҡтары